Vì sao Việt Nam dính “thẻ vàng” IUU?

Diến biến tiến trình Việt Nam bị cảnh báo "thẻ vàng"

Theo thuật ngữ quốc tế, IUU (Illegal, Unrepoted and Unregulated Fishing) nghĩa là hoạt động đánh bắt cá trái phép, không báo cáo và không được quản lý.

Nếu EC xác định một nước xuất khẩu thủy sản sang EU không có các biện pháp phù hợp, nhằm đảm bảo việc khai thác là hợp pháp, được khai báo và theo quy định thì quốc gia đó sẽ bị cảnh cáo chính thức. Tức là phải nhận Thẻ vàng để cải thiện. Quốc gia nhận cảnh báo Thẻ vàng sẽ được EC cho phép có một khoảng thời gian để thực thi các giải pháp phù hợp nhằm giải quyết tình trạng khai thác IUU.

Kết thúc thời gian cho phép, nếu đáp ứng được các điều kiện do phía EU đưa ra, quốc gia nhận cảnh báo Thẻ vàng sẽ được xóa cảnh báo trước đó. Tức là được nhận Thẻ xanh, tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động xuất khẩu thủy sản sang thị trường Châu Âu.

Ngày 23/10/2017, Ủy ban châu Âu (EC) đã đưa ra cảnh báo về chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (Chống khai thác IUU) với Việt Nam.

Ngay sau khi EC đưa ra cảnh báo “thẻ vàng” IUU, Chính phủ, các Bộ, ban, ngành đã nhanh chóng vào cuộc. Ngày 21/11/2017, Quốc hội thông qua Luật thủy sản 2017. Đến tháng 1/2018, VASEP phát hành sách trắng về chống khai thác IUU. Sau khi EC kiểm tra, ghi nhận tiến bộ thì cuối tháng 6/2018, EC tiếp tục gia hạn “thẻ vàng”.

Ngày 20/5/2019, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 596/QĐ-TTg về việc hành lập Ban Chỉ đạo Quốc gia về chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (sau đây viết tắt là Ban Chỉ đạo quốc gia về IUU).

Trong năm 2018, 2019 Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã ban hành, trình ban hành các văn bản hướng dẫn thực thi Luật Thủy sản 2017 gồm 02 Nghị định của Chính phủ, 01 Quyết định của Thủ tướng, 08 Thông tư của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn.

Các văn bản hướng dẫn triển khai Luật Thủy sản năm 2017 đã được xây dựng đảm bảo tương thích với các quy định quốc tế. Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cũng đã ban hành 13 Quyết định phê duyệt các chương trình, kế hoạch về chống khai thác IUU, 28 các văn bản chỉ đạo, đôn đốc, hướng dẫn địa phương khắc phục các tồn tại về chống khai thác IUU,…

Sau 6 năm dính “thẻ vàng” IUU, đến nay, khung pháp lý cơ bản đã đáp ứng yêu cầu quốc tế về chống khai thác IUU. Đã từng bước giảm số lượng tàu cá và cường lực khai thác. Đã cơ bản hoàn thiện cơ sở dữ liệu nghề cá quốc gia VNFishbase. Việc lắp đặt, theo dõi, giám sát tàu cá qua Hệ thống giám sát tàu cá đã có kết quả. Công tác kiểm soát tàu cá ra vào cảng, giám sát sản lượng thủy sản khai thác qua cảng, truy xuất nguồn gốc thủy sản khai thác có sự cải thiện.

Từ thời điểm bị cảnh báo thẻ vàng IUU, các doanh nghiệp hải sản Việt Nam với sự hỗ trợ của Chính phủ đã triển khai chương trình doanh nghiệp hải sản cam kết chống khai thác thác IUU, tập trung vào các hoạt động đề xuất góp ý các văn bản quy phạm pháp lý của Chính phủ và hợp tác với các bên, quan hệ quốc tế; đồng thời, đẩy mạnh truyền thông trong chuỗi khai thác, thu mua, chế biến, xuất khẩu hải sản.

Thẻ vàng ảnh hưởng đến xuất khẩu thủy sản

Việc chưa gỡ được “thẻ vàng” IUU đã ảnh hưởng rất lớn đến xuất khẩu hải sản nói riêng và xuất khẩu thủy sản nói chung của Việt Nam. Từ sau khi bị cảnh báo “thẻ vàng” IUU, tỉ trọng xuất khẩu hải sản của Việt Nam sang thị trường này giảm dần qua từng năm.

Bà Lê Hằng - Giám đốc truyền thông Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP) cho biết, EU từng là thị trường nhập khẩu hải sản nhiều nhất của Việt Nam, chiếm 30 - 35% xuất khẩu hải sản của Việt Nam. Tuy nhiên, số lượng này tụt giảm qua từng năm. Năm đầu tiên sau khi bị cảnh báo “thẻ vàng”, tỉ trọng xuất khẩu hải sản sang thị trường EU chiếm 11,8%. Sang năm 2019, con số này suy giảm còn 10,7% và còn 9,5% vào năm 2020. Đến năm 2022 – tức là sau 5 năm, tỉ trọng đã giảm còn 9,4%.

Theo ông Phùng Đức Tiến – Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, việc hải sản Việt Nam bị “thẻ vàng” IUU khiến việc xuất khẩu bị tác động lớn, với việc kiểm soát 100% lô hàng, thời gian thông quan kéo dài 2 – 3 tuần khiến đội chi phí. Không chỉ thị trường EU, hiện Nhật Bản cũng đã nêu vấn đề này, Hoa Kỳ cũng điều trần và chúng ta cũng đã phải giải trình. Không những thế còn ảnh hưởng đến vị thế của hải sản Việt Nam trên trường quốc tế.

Các doanh nghiệp cũng cho rằng, thẻ vàng IUU đã gây ra nhiều tác động xấu, ảnh hưởng trực tiếp đến việc xuất khẩu hải sản sang EU và kéo theo sau là ảnh hưởng đến thị trường Mỹ và các thị trường tiềm năng khác. Cụ thể, xuất khẩu hải sản sang EU sẽ giảm do khách hàng tại EU e ngại việc bị phạt theo quy định IUU nên sẽ giảm hoặc ngừng mua hàng của Việt Nam. Tên quốc gia bị cảnh báo cũng được công khai trên các tạp chí và website chính thức của EU làm xấu đi hình ảnh và ảnh hưởng xấu đến uy tín, thương hiệu của ngành hải sản Việt Nam.

Trong thời gian bị thẻ vàng, toàn bộ container hàng hải sản xuất khẩu sang EU đều bị giữ lại kiểm tra nguồn gốc khai thác gây mất thời gian và phát sinh thêm chi phí, sản lượng xuất khẩu đến thị trường EU vì thế giảm. Đáng chú ý, quy định chống khai thác IUU của EC, nhất là việc truy xuất nguồn gốc thủy sản từ khai thác cũng đã được Nhật Bản và Hoa Kỳ áp dụng, nên các doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản gặp khó khăn nhiều hơn

Xây dựng nghề cá bền vững

Trong 6 năm qua, Việt Nam đã nỗ lực trong việc thực thi các khuyến nghị, yêu cầu của EC đối với việc chống khai thác IUU. Đến nay, các quy định pháp luật đã được hoàn thiện, phù hợp với pháp luật của Việt Nam. Tại các tỉnh, thành phố ven biển đã có những mô hình địa phương, ngư dân làm tốt và cần nhân rộng điển hình, để các địa phương làm theo.

Đối với công tác theo dõi, kiểm tra, kiểm soát hoạt động tàu cá trên biển, Việt Nam đã ứng dụng công nghệ thông tin khai thác, sử dụng Hệ thống giám sát tàu cá để giám sát hoạt động của tàu cá trên biển. Đến nay, đã lắp đặt thiết bị giám sát hành trình (VMS) trên tàu cá có chiều dài từ 15m trở lên đạt 97,65% (28.797/29.489 tàu cá). Số lượng tàu cá chưa lắp đặt thiết bị VMS đã được các địa phương lập danh sách để theo dõi, quản lý (hầu hết là các tàu cá đang nằm bờ, ngưng hoạt động và thuộc diện chờ giải bản, xóa đăng ký...).

Việc kiểm soát nguồn gốc nguyên liệu thủy sản khai thác nhập khẩu từ nước ngoài đã được tăng cường, bảo đảm theo quy định của pháp luật Việt Nam và cơ bản đáp ứng được quy định của Hiệp định PSMA (Hiệp định về Biện pháp quốc gia có cảng nhằm ngăn chặn, chống lại khai thác thủy sản bất hợp pháp, không khai báo và không theo quy định của FAO). Đến nay, tất cả các lô hàng thủy sản khai thác được xác nhận cam kết đều được thông quan, chưa có lô hàng nào có vướng mắc hoặc trả về do nguyên nhân xác nhận cam kết IUU.

Đặc biệt, đối với công tác đấu tranh, ngăn chặn, xử lý tàu cá Việt Nam khai thác hải sản bất hợp pháp ở vùng biển nước ngoài, các lực lượng thực thi pháp luật trên biển

Việc tích cực triển khai nhiều biện pháp quyết liệt, đồng bộ thời gian qua không chỉ nhằm gỡ “thẻ vàng” của EC mà Việt Nam còn muốn xây dựng nghề cá có trách nhiệm và phát triển bền vững. Điều này đã được lãnh đạo Bộ NN-PTNT và Bộ trưởng Bộ NN-PTNT Lê Minh Hoan khẳng định rất nhiều lần qua diễn đàn Quốc hội, các cuộc họp, đặc biệt trong chuyến thăm và làm việc với các cơ quan của Ủy ban châu Âu tại Brussel (Bỉ) trung tuần tháng 9 vừa qua.

Theo Bộ trưởng, gỡ bỏ thẻ vàng không phải mục tiêu duy nhất của chúng ta, mà mục tiêu cuối cùng là chúng ta giữ gìn trữ lượng và tính đa dạng sinh học trên vùng biển Việt Nam. Nếu sau khi gỡ thẻ vàng mà tính bền vững không có thì gỡ xong người ta sẽ áp đặt thẻ vàng khác

Cơ hội Việt Nam gỡ ‘thẻ vàng’ thủy sản

Theo Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn ( NN&PTNT), từ ngày 10 - 18/10/2023 Đoàn thanh tra của EC dự kiến gồm đại diện của Tổng vụ các vấn đề về Biển và Thủy sản và Phái đoàn EC tại Việt Nam sẽ làm việc về chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định. Đây là lần thứ 4 Đoàn Thanh tra EC sang kiểm tra về tình hình công tác gỡ “gỡ thẻ vàng” thủy sản Việt Nam.

Mục tiêu chuyến làm việc lần này nhằm đánh giá kết quả triển khai các khuyến nghị của EC về chống đánh bắt IUU, trong đó tập trung vào kiểm tra các khuyến nghị của Đoàn sau chuyến thanh tra lần 3 vào tháng 10/2022 để đưa ra kết luận có thể gỡ bỏ hoặc duy trì cảnh báo “thẻ vàng” đối với sản phẩm thủy sản khai thác của Việt Nam.

Trong kế hoạch đón tiếp và làm việc với Đoàn thanh tra của EC, lãnh đạo Bộ NN&PTNT cho biết, đã đề rõ các mục tiêu tiếp tục khẳng định cam kết mạnh mẽ của Việt Nam chống khai thác IUU, tiến tới hài hòa quy định quốc tế và phát triển bền vững ngành khai thác thủy sản Việt Nam.

Đồng thời, mục tiêu tạo được niềm tin và sự hiểu biết lẫn nhau đối với hiện trạng, những nỗ lực và quyết tâm của Việt Nam trong chống khai thác IUU cũng như trong chuyển đổi từ nghề cá nhân dân sang nghề cá có trách nhiệm và phát triển bền vững qua thực thi Luật Thủy sản, thể hiện việc chủ động tăng cường hợp tác với EU trong việc thúc đẩy và triển khai có kết quả các khuyến nghị của EC tại “cảnh báo thẻ vàng” về khai thác IUU.

Hương Trà
Theo Kinh tế và Đồ uống