Ở đất Tràng An ngàn năm văn hiến, khi nói về ấm thực, người ta chẳng lạ với những món ăn thể hiện sự cao sang, cầu kỳ. Ấy vậy, lại có món lại đậm chất mộc mạc, dung dị như chính tên gọi của nó. Xôi lúa (hay xôi ngô) chính là một thức quà như thế.
Xôi lúa là món ăn quen thuộc của nhiều người sinh ra, lớn lên hay lập nghiệp ở chốn Hà thành này. Đối với họ, được tận hưởng hương vị thơm ngon của món xôi mang cái tên đặc biệt này, là món quà sáng đầy ý nghĩa trong cái giá lạnh mùa đông hay cái dịu mát, thong dong của một sáng ngày hè tinh mơ.
Về làng Tương Mai (Hoàng Mai, Hà Nội) – “cái nôi” của xôi lúa, mới thấy niềm tự hào, sự gìn giữ món ăn mộc mạc, chân quê được thể hiện qua câu hát đầy lạc quan của người làng:
“Giếng Tương Mai vừa trong vừa mát
Đường Tương Mai mới lát dễ đi
Nghề làng: xôi lúa, hành phi
Xa xôi bạn nhớ những gì quê hương”.
Trò chuyện với cô Mây – một người bán xôi lúa có tiếng ở đất Hà thành, mới tỏ tường về câu chuyện về món xôi lúa được ra đời như thế nào. Đấy là sự kết tinh cuộc sống vất vả một nắng hai sương của người lao động. Người ta có nhiều cách hiểu về cái tên xôi lúa, bởi có một điều kỳ lạ là món xôi được làm nên với thành phần chính là những hạt ngô nhưng nó lại mang tên “xôi lúa”.
Nhưng từ người cao sang đến người nghèo đều yêu thích món quà sáng ngon lành mang hương vị quê hương nồng đượm này. Trong “Hà Nội băm sáu phố phường”, Thạch Lam đã viết mấy dòng thế này: Và có ai ngẫm nghĩ kỹ cái vị hành khô chưng mỡ ở trong bát ngô nếp non bung: hành giòn và thơm phức, những hạt ngô béo rưới chút nước mỡ trong...”.
Xôi lúa vừa lạ kỳ, lại vừa hấp dẫn đến nao lòng. Hạt nếp đồng quê tròn mẩy, trắng trong kết duyên với ngô nếp già, thứ hạt quá lứa lỡ thì, đã hội tụ đủ trong mình nắng và gió để rồi đanh lại, làm nên hương vị đặc biệt của xôi lúa. Ngô nếp được đem đãi sạch, ngâm chút nước vôi rồi bung nhừ, trộn lẫn với chút gạo nếp dẻo đem đồ thành xôi. Đỗ xanh đồ chín, giã nguyễn thơm ngon, hành phi vàng rộm, ruốc thịt trắng bông là thứ gia vị không thể thiếu để làm giảm đi vị nhạt của ngô.
Người Hà Nội thưởng thức xôi lúa cũng gần như món xôi xéo. Vẫn vị ngậy, dẻo thơm của đậu, hành phi và mỡ, vẫn là tựa bên gốc cây ven đường hay vỉa hè, nhưng miếng xôi ngô sần sật lại làm nên điểm khác biệt.
Cô Mây cũng chia sẻ thêm, xôi lúa ăn nóng cũng ngon và ăn nguội lại càng dẻo thơm, nó được đơm vào tấm lá sen thơm dịu. Nhìn bàn tay cô thoan thoắt cầm quả đỗ màu vàng ươm cùng con dao lia những đường sắc nhọn; từng lát đỗ phủ lên những hạt ngô màu trắng đục, căng tròn, nở bung thật khéo léo làm sao. Rồi cũng bàn tay ấy lại khéo léo điểm thêm chút hành phi, ruốc thịt, chút mỡ thơm phức cho mềm rồi gói lại cẩn thận bằng chiếc lạt rơm. Ai đã được diễm phúc được nhìn thấy cảnh tượng ấy, trong một buổi sáng tinh sương với lòng khoan khoái, chẳng có gì sung sướng bằng.
Chốn Hà thành ngày nay đã có biết bao loại xôi với đủ mọi hương vị, từ xôi lạp xường đến xôi trắng ăn kèm với thịt... Thế nhưng, xôi lúa với sự hấp dẫn của miếng hành khô phi lên với mỡ được xếp gọn trong lòng lá sen, thơm mùi ngô nếp, thơm cả hương sen quấn quýt theo từng miếng ăn, sẽ chẳng bao giờ phai nhạt trong tâm trí mỗi người Hà thành.
Q.H