Tết về với bà con dân tộc Pà Thẻn

Hà Giang, mảnh đất cực Bắc địa đầu của Tổ quốc, nơi hội tụ 22 dân tộc anh em cùng chung sống với sự đa dạng về văn hóa. Đến với Hà Giang những ngày Tết cổ truyền của dân tộc, không chỉ được chiêm ngưỡng vẻ đẹp hùng vĩ của Cao nguyên đá Đồng Văn, được ngắm những cánh rừng hoa đào, hoa mận, hoa lê đua nhau khoe sắc mà mỗi du khách còn được tìm hiểu nét văn hóa truyền thống độc đáo của dân tộc Pà Thẻn, được tận mắt chứng kiến phong tục đón Tết cổ truyền đậm đà bản sắc dân tộc.

Hiện nay, dân tộc Pà Thẻn ở Hà Giang hiện có khoảng gần 10.000 người, sống tập trung ở các huyện Chiêm Hóa (Tuyên Quang), và các huyện Quang Bình, Bắc Quang, Xín Mần và Hoàng Su Phì (Hà Giang).

Khác với dân tộc Mông thường sinh sống ở trên các triền núi cao, dân tộc Pà Thẻn lại thường sinh sống, cư trú ở vùng tương đối thấp so với các huyện vùng cao.

Trong đó, xã Tân Bắc (huyện Quang Bình, Hà Giang) là nơi tập trung đông nhất với gần 500 hộ và khoảng ba nghìn nhân khẩu. Do sinh sống đông đúc, cộng đồng người Pà Thẻn vẫn còn lưu giữ được nét văn hóa riêng vốn có của dân tộc mình, nhất là những phong tục truyền thống đặc sắc trong dịp Tết, xuân.

Các hoạt động kinh tế của người Pả Thẻn chủ yếu mang tính tự cung tự cấp, nguồn thu chính từ nông nghiệp nương rẫy. Từ những năm 1960 trở về trước, người Pà Thẻn vẫn tồn tại hình thức sống du canh du cư. Những năm gần đây, được sự tuyên truyền, vận động, quan tâm giúp đỡ của Đảng, Nhà nước, dân tộc Pà Thẻn bắt đầu định cư ổn định cuộc sống.

Tết Nguyên đán là một cái tết lớn và có một ý nghĩa rất quan trọng đối với dân tộc Pà Thẻn. Sau một năm lao động vất vả, thành quả của bà con dân tộc là thóc đầy bồ, ngô đầy gác bếp và gia súc đầy chuồng.

Cũng như bao dân tộc khác, dân tộc Pà Thẻn luôn háo hức đón tết và mong chờ tết đến. Tết đến vừa là dịp nghỉ ngơi của bà con sau một năm lao động vất vả, vừa là dịp để những người thân đi xa lâu ngày về đoàn tụ.

Ngày tết còn là dịp để mọi người làm trọn nghĩa vụ với dòng tộc, gia đình, tổ tiên. Chính vì vậy, vào dịp Tết Nguyên đán, dân tộc Pà Thẻn chuẩn bị kỹ lưỡng mọi lễ vật dâng tiến Tổ tiên để mời các Cụ thưởng Tết cùng con cháu.

Ông Sìn Văn Tu, người dân xã Tân Bắc cho biết, các nghi lễ truyền thống đón Tết của dân tộc Pà Thẻn được tổ chức sớm hơn Tết Nguyên đán của người Kinh gần chục ngày. Bắt đầu từ ngày 20 tháng Chạp, nhà nào cũng mời thầy cúng về làm lễ, mâm cỗ cúng gồm có đĩa lòng lợn, bánh dày, rượu. Đây là lễ cúng quan trọng, vừa là để mời gọi tổ tiên về ăn Tết, vừa là lễ tạ ơn tổ tiên đã phù hộ cho con cháu một năm sức khỏe tốt, làm ăn thuận lợi, cho nên các thành viên trong gia đình đến ngày này đều tề tựu đông đủ.

Để chuẩn bị cho Tết, anh em, họ hàng khắp các thôn đến chung vui đón Tết cùng gia đình. Từ sớm tinh mơ, thanh niên giúp mổ lợn, chị em giúp làm bánh, rót rượu gạo cho đầy chai…

Các hộ dân trong thôn, xã sẽ lần lượt đi ăn cỗ tại các gia đình trong thôn cho đến hết ngày 29 tháng Chạp. Sáng 30 là thời điểm vui nhất, mỗi hộ đem hai cái bánh dày, một miếng thịt khô treo gác bếp, một chai rượu đến nhà truyền thống của người Pà Thẻn ở giữa thôn để cúng thổ công.

Thầy cúng sẽ đặt lễ của các gia đình lên bàn và cúng thổ công cho cả thôn, tạ ơn một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, nhà nhà ấm no, cầu cho một năm mới mọi sự an lành, con cháu học hành chăm ngoan. Sau lễ cúng, cả xóm cùng quây quần ăn một bữa cơm tập thể. Sau đó, ai về nhà nấy chuẩn bị lễ cúng tất niên trong đêm Giao thừa.

Lễ cúng ma bản không chỉ có ý nghĩa sinh hoạt văn hóa mà con nhằm củng cố tinh thần đoàn kết của dân tộc Pà Thẻn trong xây dựng bản làng, xây dựng nông thôn mới.

Khác với các dân tộc thiểu số khác, dân tộc Pà Thẻn ở Hà Giang có một phong tục độc đáo là thờ bát nước lã quanh năm trên bàn thờ tổ tiên của gia đình, bên trên bát nước lã này được úp một chiếc đĩa.

Theo các già làng dân tộc Pà Thẻn: Bát nước đó tượng trưng cho biển, bát nước chứa đựng hồn tổ tiên và các thành viên trong gia đình. Bát nước này không bao giờ được cạn vì nếu để cạn thì gia đình sẽ có người ốm đau, bệnh tật hoặc gặp điều không may.

Bàn thờ tổ tiên chỉ được cúng chính thức một lần vào đêm 30 Tết Nguyên đán. Lễ vật sẽ được các gia đình dân tộc Pà Thẻn chuẩn bị gồm năm chén rượu, một con gà trống thiến luộc chín và 10 cặp bánh dày.

Vào đêm 30 Tết, tất cả bản dân tộc Pà Thẻn, gia đình nào cũng cửa đóng, then cài. Tất cả các cửa trong ngôi nhà đều được bà con bịt kín. Sau khi đóng kín mọi ô cửa, chủ nhà mới lấy bát nước trên bàn thờ xuống lau chùi, cọ rửa và thay nước mới và cứ sáu tháng một lần mới được đổ thêm nước. Lúc đó, nghi thức cúng giao thừa mới được bắt đầu.

Trong đêm giao thừa, trong nhà thường bí mật nấu một nồi cháo gà để cả gia đình cùng ăn. Ăn cháo xong, gia chủ mới làm lễ xin nước mới vào bát nước thờ. Việc làm này giữ bí mật trong nhà không lộ ra ngoài, theo tín ngưỡng của bà con nếu lộ ra thì trong năm mới gia đình làm ăn vất vả, con cái ốm đau bệnh tật.

Sáng sớm mùng một Tết, người trong nhà mang súng kíp ở lách cửa phụ, cửa hậu ra sân bắn ba phát. Dứt tiếng nổ, mọi người trong nhà mở toang các cửa để cùng vui đón năm mới.

Cũng trong buổi sáng ngày mùng một Tết, gia chủ làm lễ xin nước ở nguồn nước để mong ma nguồn nước cho nước sạch, cho nước đều quanh năm cho bản và cho gia đình.

Đến với Hà Giang, đến với dân tộc Pà Thẻn trong dịp Tết Nguyên đán, du khách sẽ còn được xem lễ hội “kéo chày”, lễ hội “nhảy lửa’’ thật độc đáo. Được tận mắt chứng kiến các hội thi gói bánh sừng trâu, bánh dài, bánh xường, bánh ốc; được thưởng thức những món ăn truyền thống của dân tộc Pà Thèn.

Qua lễ hội này, dân tộc Pà Thẻn luôn cầu mong các thần linh phù hộ mưa thuận gió hòa, cho dân bản được mùa, đời đời no ấm.

Giống như phong tục của người Kinh, trong những ngày Tết, người Pà Thẻn ở Hà Giang cũng sắm sửa cho con em mình những bộ áo mới, được bố mẹ dẫn đến các gia đình chúc Tết. Trên những con đường quanh xóm, thanh niên xúng xính trong những bộ quần áo truyền thống trảy hội, chơi trò chơi dân gian.

Nổi bật hơn trong trang phục truyền thống của mình, các cô gái Pà Thẻn luôn mặc cho mình bộ trang phục màu đỏ tươi, một bộ nữ phục của các cô gái gồm khăn, áo, thắt lưng, váy, tạp dề.

Màu chủ đạo trên trang phục của các cô gái Pà Thẻn là màu đỏ, với một hình thức trang trí của áo, kết hợp với những đường thêu và ghép vải khéo léo đã tạo nên cho các cô gái Pà Thẻn một sự độc đáo riêng có.

Gìn giữ nguyên vẹn nét văn hóa độc đáo của dân tộc trong cuộc sống của người Pà Thẻn ở Hà Giang nói chung và phong tục đón Tết Nguyên đán truyền thống của dân tộc Pà Thẻn là kho tàng văn hóa hết sức phong phú và độc đáo, chứa đựng những giá trị văn hóa tinh thần đậm nét nhân văn. Trong dịp Tết, người Pà Thẻn không tổ chức lễ nhảy lửa mà vui với trò chơi đánh yến, đánh cù và kéo gậy.

Dẫu rằng cuộc sống của đồng bào dân tộc Pà Thẻn ở Hà Giang vẫn còn rất nhiều khó khăn, song những ngày Tết đến Xuân về, tất cả bà con nơi đây đều gác lại mọi bộn bề, lo toan, họ vui chơi thoải mái để chuẩn bị cho một năm lao động sản xuất mới.

Bên bếp lửa hồng ấm cúng, gia chủ và du khách cùng uống những chén rượu ngô thơm ngây ngất chúc nhau mọi điều tốt đẹp, bình an, may mắn.

Khám phá những nét văn hóa riêng biệt của mỗi dân tộc thiểu số trong ngày Tết cổ truyền, mỗi chúng ta càng thêm yêu, thêm quý mảnh đất biên giới cực Bắc Tổ quốc vẫn lưu truyền những cái tết đơn sơ, giản dị mà ấm cúng, chan chứa yêu thương.

Quang Huy
Theo Báo Đời sống & Tiêu dùng