Ý nghĩa sâu xa của bộ khỉ “Tam không”

Một bức điêu khắc cổ có tại đền Toshogu, thuộc vùng Nikko, Nhật Bản

Không chỉ có đền Toshogu của Nhật là có treo bức điêu khắc mà theo tiếng Việt ta gọi là “Bộ khỉ tam không”, mà còn ở một số đình chùa khác cũng trưng bày tượng ba con khỉ như thế này trong sân chùa. Tuy nhiên, ngoài cái nghĩa đơn giản “bịt tai, bịt mắt và bịt miệng”, mà ai cũng tưởng lầm là biết, thì không hẳn ai cũng biết được ý nghĩa sâu xa mà người xưa muốn truyền dạy lại cho thế hệ sau qua “Bộ khỉ tam không” này.

Vài ngàn năm trước, ở Ấn Độ, bộ khỉ này là một bức tượng về một vị thần, là thần Vajrakilaya. Thần có sáu tay, mỗi đôi tay dùng để bịt hai mắt, hai tai và miệng, với ý răn dậy mọi người, “không được nói bậy, không nhìn bậy và không nghe bậy”. Tư tưởng 3 không này sau đó được các nhà tu Phật giáo đưa vào Trung Quốc nhưng không rõ vào thời kì nào. Vào khoảng thế kỷ thứ 9 (có tài liệu ghi năm 838), một thiền sư người Nhật trong chuyến đi làm phật sự ở Trung Quốc đã mang theo tư tưởng này về Nhật.

Chữ “zaru” trong tư tưởng 3 không “Mizaru, Kikazaru, Iwazaru” của Ấn Độ được phát âm như tiếng “saru” – có nghĩa là con khỉ, nên người ta đã khắc họa hình tượng hình ba con khỉ bịt miệng, bịt mắt, bịt tai với vẻ mặt ngộ nghĩnh để biểu đạt triết lý này.

Ở Nhật, thâm ý của “Bộ khỉ tam không” không chỉ đơn thuần là “không được nói bậy, không nhìn bậy và không nghe bậy” nữa, mà sâu xa hơn, nó mang ý nghĩa “bịt mắt để dùng tâm mà nhìn, bịt tai để dùng tâm mà nghe, bịt miệng để dùng tâm mà nói”. “Khi TÂM ở trạng thái TỊNH, không bị quấy rầy bởi những điều xấu thì từ TÂM mới phát sinh những điều THIỆN”.

Không những thế, bằng cách sử dụng hình tượng con khỉ trong bức điêu khắc trên, “Bộ khỉ tam không” còn nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của “Tâm viên ý mã” trong phép thiền.

Ai cũng biết, trong các nền văn hóa và văn hóa hiện đại, hình ảnh con khỉ biểu tượng cho sự nghịch ngợm, tinh nghịch, láu lỉnh, trộm cắp, nhanh nhẹn. Vì thế, khi nói tới “Tâm viên”, có nghĩa là “vượn tâm”. Đó là khi tâm ta bị lộn xộn, suy suy nghĩ nghĩ hết chuyện này đến chuyện khác, từ quá khứ, hiện tại đến tương lai, tán loạn như loài vượn, khỉ. “Tâm viên” sẽ khiến con người ta đến loạn động, phát sinh ra đủ thứ phiền não, cấu uế…

Vì thế, “Bộ khỉ tam không” luôn nhắc nhở chúng ta, luôn tĩnh tâm, dùng tâm mà nhìn dùng tâm mà lắng nghe, dùng tâm mà nói. Đừng như loài khỉ, lúc nào cũng để tâm mình xáo trộn không yên, mang lại hậu quả khôn lường.

Trong xã hội hiện nay, bức tượng 3 con khỉ càng có ý nghĩa hơn bao giờ hết. Nếu khỉ hiểu đơn thuần ý nghĩa của 3 bức tượng khỉ là “không nhìn, không nghe, không thấy”, thì thật vô cảm quá. Mỗi con người trong xã hội là một phần tử góp phần tạo nên một xã hội tốt đẹp. Tuy nhiên, nếu sống trong xã hội mà ai ai cũng thờ ơ, lãnh cảm, “không nghe thấy gì, không nhìn thấy gì, không nói gì” thì thật là kinh khủng. Vì thế, cách suy diễn này về ý nghĩa của “Bộ khỉ tam không” là hoàn toàn sai lệch.

Nhưng, nhiều khi, con người ta lại làm khổ mình vì phải nghe nhiều chuyện từ thiên hạ, rồi rằn vặt bản thân, rằn vặt người thân của mình. Rồi nhiều khi, những chuyện tưởng chừng như mắt thấy tai nghe rồi, nhưng lại không phải như vậy. Và rồi, họ phải chịu hậu quả vô cùng đáng tiếc. Vì thế, hãy dùng “tâm mà nhìn, dùng tâm mà nghe và dùng tâm mà nói”. Đó là những giáo lý vô cùng sâu sắc mà “Bộ khỉ tam không” mang lại cho chúng ta.

Minh Nhật